Di tích nhà số 5D Hàm Long – Nơi thành lập Chi bộ Cộng sản đầu tiên (tháng 3/1929) thuộc phường Phan Chu Trinh, quận Hoàn Kiếm, Hà Nội.

Từ cuối năm 1928, phong trào đấu tranh của công nhân ngày càng lên cao, sự giác ngộ giai cấp của hội viên và quần chúng được nâng cao, xu hướng cộng sản chủ nghĩa ngày càng rõ rệt. Trước tình hình đó, Hội Việt Nam Thanh niên Cách mạng không còn đủ khả năng lãnh đạo, cần phải có một tổ chức chặt chẽ hơn, có cương lĩnh rõ ràng, có phương pháp hoạt động đúng đắn với cơ sở quần chúng rộng rãi hơn mới có thể đáp ứng được những đòi hỏi của phong trào, lãnh đạo phong trào đi lên theo con đường cách mạng vô sản.

Những thanh niên tiên tiến trong ban lãnh đạo Kỳ bộ Bắc Kỳ và Tỉnh bộ Hà Nội của Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội nhận thức rõ những bức xúc của lịch sử và xu hướng tất yếu của phong trào cách mạng Việt Nam đã bí mật họp tại số nhà 5D phố Hàm Long, Hà Nội để thành lập Chi bộ Cộng sản đầu tiên của Việt Nam. Đó là một đêm cuối tháng 3/1929, 7 người đã họp và quyết định thành lập Chi bộ Cộng sản đầu tiên. Chi bộ này gồm 8 người: Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh, Trần Văn Cung, Trịnh Đình Cửu, Đỗ Ngọc Du, Nguyễn Phong Sắc, Dương Hạc Đính và Nguyễn Tuân. Đồng chí Nguyễn Phong Sắc vì có công tác đột xuất nên vắng mặt, đồng chí đã tuyên bố tán thành nghị quyết của cuộc họp nên được công nhận là thành viên chính thức của chi bộ. Đồng chí Trần Văn Cung (bí danh Quốc Anh) được cử làm Bí thư chi bộ.

Ngôi nhà 5D Hàm Long là một trong số 4 nhà 5A, 5B, 5C, 5D cùng dãy nhà gạch một tầng của một gia đình tư sản cho thuê. Riêng nhà 5D có lợi thế bởi bên trái giáp một ngõ hẻm nhỏ thông sang phố Lê Văn Hưu, khi bị “động” các đồng chí đang họp có thể luồn ra phía sau vượt qua bức tường theo ngõ này thoát ra ngoài. Nhà 5D Hàm Long chỉ có một gian diện tích 24m2, phía sau có sân nhỏ, bếp và nhà vệ sinh.

Cuối năm 1928, Kỳ bộ Bắc Kỳ của Việt Nam Thanh niên Cách mạng đồng chí hội đã thuê nhà 5D làm trụ sở bí mật và giao cho đồng chí Trần Văn Cung (Quốc Anh) cùng vợ là Nguyễn Thị Liên đến ở và trông nom ngôi nhà. Đồ đạc, tài sản giá trị nhất chỉ có bộ tràng kỷ và một chiếc hòm hai đáy dùng để cất giấu tài liệu. Trên nắp hòm đặt chiếc đèn dầu con, ban đêm đồng chí Cung thường dùng mặt hòm làm bàn để làm việc.

Thường xuyên đi lại và làm việc tại nhà 5D Hàm Long còn có các đồng chí Ngô Gia Tự, Nguyễn Đức Cảnh, Nguyễn Phong Sắc, Đỗ Ngọc Du, Trịnh Đình Cửu… Cũng tại đây, các đồng chí đã thảo luận về vấn đề cần thiết phải tổ chức ở Việt Nam một Đảng Cộng sản gồm những người tiên tiến giác ngộ quyền lợi giai cấp công nhân, theo chủ nghĩa Mác – Lênin để lãnh đạo cách mạng Việt Nam.

Ngày 25-11-1959, nhà số 5D Hàm Long được khôi phục thành nhà lưu niệm, trưng bày các tài liệu, kỷ vật gắn liền với sự ra đời và hoạt động của Chi bộ Cộng sản đầu tiên ở Việt Nam. Bộ tràng kỷ, bộ ấm tích, 4 ghế đẩu, một giường gỗ, 2 hòm gỗ, nồi chảo, bát đĩa… là những hiện vật đã được phục chế.